العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین (کتاب)«العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین»، کتابی است به زبان عربی در معرفی مکه مکرمه و شرح حال شخصیت‌های مهمی که در این شهر بروز و ظهور کرده‌اند. چون مولف در خود علاقه زیادی نسبت به آشنایی بیشتر با اخبار و آثار مربوط به مکه علاوه بر آنچه در کتاب «اخبار مکه» ابو الولید ازرقی، می‌دیده، دست به تتبع و تفحص زده و اثر حاضر را پدید آورده است. ۱ - ساختار کتابکتاب که در هفت جلد انتشار یافته، مشتمل بر مقدمه‌ای مفصل به قلم محقق، مقدمه‌ای به قلم مولف و دو بخش ذیل است: بخش اول که درباره تاریخ مکه و... است مشتمل بر چهل باب و باب چهلم، خود مشتمل بر چندین فصل است. بخش دوم کتاب هم به تراجم، به ترتیب حروف الفبا، اختصاص یافته است. ۲ - گزارش محتوافاسی در این کتاب با تفصیل تمام به شرح حال رجال مکه، اعم از صحابه، محدثان، فقها، والیان و مؤذنان و نیز کسانی که اقدام به توسعه مسجدالحرام و یا تعمیر آن و نیز تعمیر سایر اماکن زیارتی این شهر نموده و یا آثار عام المنفعه‌ای؛ چون مدرسه، کاروانسرا، سقاخانه، چاه آب و... در این شهر از خو به یادگار گذاشته‌اند، از آغاز تا زمان خود پرداخته است. فاسی توجه خاصی به تاریخ مکه و شرح حال اعیان این شهر، چه آنها که در این شهر زاده شده‌اند و چه کسانی از اهل علم و فضل که از سایر شهرهای جهان اسلام در این شهر اقامت نموده‌اند، دارد از این رو بیشتر آثار وی، درباره تاریخ شهر مکه به نگارش درآمده است. وی با نگارش آثاری در این زمینه در واقع کاری که با «اخبار مکه» ابو الولید ازرقی (م. ۲۵۰ ق.) و نیز «تاریخ مکه» ابو عبدالله فاکهی (م. ۲۸۰ ق.) و تاریخ نگاران پس از این دو آغاز شده بود، را ادامه داد و آثاری چند در این زمینه از خود به یادگار گذارد. فاسی در نگارش این دسته از آثار، علاوه بر استفاده از آثار مورخان پیشین، از اخباری که خود از افراد ثقه شنیده و یا در سنگ نبشته‌ها و کنده کاری‌های روی چوب و... دیده بهره برده است. ۲.۱ - بخش اولکتاب در واقع از دو بخش تشکیل شده است: در بخش نخست درباره مکه، تاریخ، فضایل و آثار تاریخی آن و نیز حدود و ثغور و مساحت آن، ضمن چهل باب سخن گفته شده است. در این بخش درباره حکم خرید و فروش و اجاره خانه در مکه، نام‌های مکه، حرم مکه و وجه حرمت داشتن این مکان و نیز حدود و علامت‌های آن و... ، برخی روایات که بر برتری مکه بر سایر شهرها دلالت دارد، فضیلت اهل مکه بر سایرین، اخبار مربوط به عمارت کعبه معظمه و تعداد دفعات آن تا زمان مولف، برخی صفات کعبه معظمه و نیز فضائل این مکان مقدس و فضائل حجرالاسود، رکن یمانی به همراه فضایل اعمالی که در این شهر انجام می‌گیرد؛ نظیر طواف، حج و عمره و.... مطالبی بیان گردیده است. در ادامه به معرفی اماکن اطراف کعبه که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در آنها نماز گزارده، برخی اخبار مربوط به مسجدالحرام و زمزم و اماکن مربوط به مکه و نیز معرفی مدارس، رباطها، سقاخانه‌ها، چاه‌های آب و چشمه‌ها و غیره که در مکه موجود است، پرداخته شده است. برخی اخبار جاهلی و نیز اسلامی که با موضوع مکه و نیز اهل مکه و حجاج مرتبط است و نیز معرفی کسانی که حکومت مکه را در دوره اسلامی به عهده گرفته‌اند از دیگر مطالب این بخش است. در پایان این بخش، سیره نبوی به اختصار بیان شده است. در این قسمت درباره نام‌های حضرت، نسب ایشان، برخی حالات ایشان از زمان ولادت تا زمان وفات و... سخن گفته شده است. ۲.۲ - بخش دومبخش دوم کتاب، به شرح حال افراد، به ترتیب حروف الفبا، اختصاص یافته است. در این کتاب شرح حال ۳۵۵۲ تن آمده است. مولف در شرح حال افراد، ترتیب الفبایی را جز در افرادی که نام ایشان محمد یا احمد بوده، مراعات نموده است. مقدم داشتن شرح حال افرادی که به دو نام فوق نام بردارند، به جهت بزرگداشت این دو نام است که نام‌های مبارک پیامبر اکرم به شمار می‌روند. در ادامه این بخش، مولف به شرح حال اشخاصی که نسبت به نام آنها آگاهی نداشته و تنها به کنیه مشهور بوده‌اند و یا کسانی که به نام مشهور بوده، ولی این نام مورد اختلاف بوده، پرداخته و در ضمن آن به معرفی زنانی که به کنیه مشهورند نیز پرداخته است. در پایان این بخش هم مولف به شرح حال افرادی که دارای لقب مضاف به «الدین» هستند و بدین لقب مشهورند؛ مثل «محب الدین» و... و یا کسانی که با انتساب به پدر یا جد خویش از شهرت برخوردارند؛ مانند: ابن جریح و... ، یا کسانی که با انتساب به قبیله یا شهری دارای شهرت‌اند، و یا کسانی که به صفتی خاص مشهورند؛ نظیر: اسود، شاب، شاعر و... پرداخته است. در ذیل این قسمت ابتدا شرح حال برخی زنان که به نام خود مشهورند، سپس شرح حال زنانی که به کنیه خود شناخته شده هستند و در ادامه شرح حال زنانی که با نام پدر خود مشهورند، آمده است. ۳ - وضعیت کتابکتاب دارای پاورقی‌هایی به قلم محقق، آقای محمد عبدالقادر احمد عطا و فهرست مطالب در انتهای هر جلد است. جلد هفتم این مجموعه نیز به فهرست‌های تفصیلی اختصاص یافته و مشتمل بر فهرست‌های ذیل می‌باشد: فهرست آیات قرآن کریم، احادیث نبوی، تراجم، مشاغل (وظائف)، شهرها و اماکن و نیز کتاب‌ها. هر کدام از این فهرست‌ها نیز به روش الفبایی تهیه گردیده است. [۱]
عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مقدمه بر «الدر الکمین بذیل العقد الثمین» عمر ابن فهد (م. ۸۸۵ ق.)، ج۱، ص۱۷- ۲۸.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |